Osmanlı’nın son dönemleri genelde Duraklama, Gerileme ve Dağılma dönemi olarak adlandırılır. Oysa bu, Osmanlı’nın kurgusunun savaş ve ganimet olduğu düşüncesiyle yapılan bir tanımlamadır. Aslında kaybedilen savaşların ötesine varıldığında, bu dönemlerde Osmanlı Devleti’nin yoğun bir şekilde modernleşme çabası içine girdiği ve en nihayetinde bunu da aydınlık Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla başardığı söylenebilir. Yani aslında bu karışık dönemler her ne kadar koskoca cihan imparatorluğunun dağılmasıyla noktalansa da, Osmanlı’nın bir aydınlanma çağına girdiği gerçeğini değiştirmez.
Osmanlı’nın modernleşme çabalarının başlangıcında ise Humbaracı Ahmed Paşa’nın kurduğu Humbarahane ve Hendesehane yer alır. Osmanlı’da Batılı anlamda kurulan ilk eğitim kurumu olan bu yapılar, aydınlanmanın, üniversitelerin ve harp okullarının başlangıcıdır aynı zamanda. İlginç olan ise resmi tarihin detaylarında saklanan gerçektir. Humbaracı Ahmed Paşa’nın; Sadrazam Topal Osman Paşa’nın himayesi ile kurmuş olduğu bu naçizane askeri teknik eğitim kurumları aslında bugünkü anlamıyla bir nevi Assubay Sınıf Okulu’dur.
Buradan diyeceğimiz şudur ki, Osmanlı’nın Batılılaşması anlamında atılan ilk adım bir Assubay Sınıf Okulu türü eğitim ocağı kurulmasıdır. Bu askeri eğitim kurumu zamanla değişime uğramış, askeri mühendisliğe, oradan da üniversitelere ve harp okullarına dönüşmüştür. Dilerseniz gelin tarihin bu ilginç dönemine bir de bu pencereden bakalım ve neler yaşanmış, ne sonuçlar çıkmış; birlikte değerlendirelim:
Takvimler 1700’lü yılları gösterirken Cihan İmparatorluğu Osmanlı’da bir şeylerin ters gittiği konuşulmaya başlanmıştı. Artık zaferler eskisi kadar kolay kazanılmıyordu. Düşman orduların taktikleri, düzenleri, silahları ve teknolojileri değişmişti. Öyle anlar oluyordu ki, savaş meydanlarında düşmanın ateşli silah kullandığını gören Osmanlı askeri bazen telaşa kapılıp emir verilmeksizin kendiliğinden ricat dahi edebiliyordu. Fark edilmeye başlanmıştı ki, Osmanlı; yaşamını savaşa ve ganimetlere bağlamasına rağmen, öncelediği askerlik sanatında artık geriye düşmüş, çağdan kopmuştu.
Avrupa Devletleri keşif ve icatlarla hem toplumsal yaşamı değiştirmiş hem de ordularını yeni teknolojilerle donatmıştı. Bunların bir yansıması olarak ordu yapı ve düzeni de değişmişti. Geçmişi 1400’lü yıllara kadar uzanan ve orduların orta direği olarak tabir edilen bir assubaylık yapılanması da işlerlik kazanmıştı. Ordular artık iki sınıftan oluşuyordu; birincisi büyük çapta taktiksel bilgiyle ve yeterince de teknik bilgiyle donatılmış bir subay sınıfı, ikincisi ise daha çok teknik ve mesleki edinimlerini savaş sanatında ustaca kullanan mahir bir assubay sınıfı. Aslında bunları biri taktik diğeri teknik ağırlıklı subaylar olarak nitelendirmek daha doğruydu ama savaş alanında liderlik ve komuta etme yetkisi Taktik Subaylara düştüğünden dolayı, hiyerarşik üstünlük de onlardaydı. Onlar savaş sahasının taktik resminin bütününe hakim olacak şekilde yetiştiriliyor ve teknik silahların nerede ve ne zaman kullanılacağına ilişkin yeterli bilgi ve beceriyi yeni tesis edilen askeri okullarda senelerce alıyorlardı. Teknik subay sınıfı ise dallara ayrılarak eğitiliyor ve sadece bir ya da birkaç dalda kendisine bilgi ve beceri kazandırılıyordu. Liderlik vasfı genelde ikinci plana atılıyordu. Onlardan istenen ve beklenen, eğitimini gördüğü alanda teknik ve taktik bilgisini geliştirmesi ve bunu savaş meydanlarında uygulamasıydı. Bu yüzden de üst rütbelere yükselmesi genelde sorun oluyordu. Terfileri sorun olan bu teknik subaylar kadrosu artık yavaş yavaş ordu içinde yeni bir sınıf olarak ayrışmaya başlıyordu.
Bu yeni gelişmeler doğrultusunda yüzyıllarca korktukları ve sahadan hep yenik ayrıldıkları Osmanlı’ya karşı artık dik durabiliyor ve zaferler kazanabiliyorlardı.
Osmanlı İmparatorluğu’nda ise zaman zaman kazanılan zaferler modernleşme fikrini hep ötelemeye yarıyordu. Osmanlı Ordusunun Batı Ordularından geri olduğu düşüncesine karşı çıkan Tarihçi Ahmet Vasıf Efendi, bu fikrini şöyle savunuyordu:
Avrupa Orduları silah ve teçhizat bakımından daha önceleri de Osmanlı’dan kuvvetliydi ama Osmanlılar daima Avrupa Ordularından daha üstün olmayı başardı.
Yine de orduyu modernleştirmek adına bazı çalışmalar için uğraş veriliyordu. Örneğin Fransız subayı Rocherfort, orduda yeni bir eğitim formasyonu hazırlamış ve savaşlardaki mağlubiyetin harp sanayindeki geri kalmışlıktan kaynaklandığını vurgulamıştı. David isimli bir başka Fransız ise İstanbul’da tulumba teşkilatını kurmayı başarmıştı.
Rocherfort, “Bab-ı Ali Hizmetinde Bir Fen Kıtası Kurulması Üzerine Tasarı” olarak bir sunum hazırlamış ve bu proje devrin sadrazamı olan Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya 1716 yılında takdim edilmiştir. İşte bu sunumda; Osmanlı’nın askeri alanda niçin geri kaldığı, hayali kişilikler olan bir Hristiyan ile bir Müslüman arasında geçen konuşmalarla izaha çalışılmıştır. Artık savaşların sadece güç, kuvvet ve moralle kazanılamayacağı, teknik üstünlüğün çok önemli olduğu belirtilmiştir. Avrupa’da teknolojinin silah sanayine uygulanması ile eski kahramanlık hikayelerinin bittiği, teknolojik olarak üstün olanın sayıca üstün olandan daha şanslı olduğu konuşmalar arasında özellikle vurgulanmıştır. Osmanlı’nın bundan dolayı bir an önce teknoloji transferi yapması ve askerin talim ve terbiyesini de yeniden bu şartlara göre düzenlemesi gerekliliği çözüm olarak sunulmuştur. Tüm bunların kısa sürede gerçekleştirilebilmesi için de Avrupa’dan mühendis ve subayların getirilmesi ve askeri talimlerin bunlar tarafından yaptırılması tavsiye edilmiştir.
Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından Paris’e gönderilmiş olan Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi, Ekim 1720’de gözlem ve yorumlarından oluşan bir “Sefaretname” hazırlamış ve bu “Sefaretname”, Osmanlı’nın Batılılaşma sürecinde bir dönüm noktası olarak kabul görmüştür. Daha çok o günkü Fransa’nın günlük yaşamını gözlemlerine dayalı olarak anlatan Çelebi, özellikle Fransa’da yeniliklere bakış açısını ve sahalarda uygulanışını vurgulamıştır.
İbrahim Müteferrika, Yirmi Sekiz Çelebizade Said Mehmed Efendi ile birlikte matbaasını kurduktan sonra yayınladığı “Usûl-ül-hikem fî nizâm-il-ümem” (Toplum Düzeni İçin Erdemli Yöntemler) isimli eserini, Patrona Halil İsyanı’ndan hemen sonra yazmış ve Padişah I.Mahmut’a sunmuştur. Bu eserde Osmanlı Ordusunun bozulmasının ve Avrupa Devletleri’nin gelişmesinin sebepleri anlatılmakta, aradaki farkı kapatmak için neler yapılması gerektiği belirtilmektedir. Osmanlı’nın nasıl ve neden zayıf düştüğü vurgulanmakta ve çözüm olarak Avrupa’dan ilim ve tekniğin alınması gerektiği açıkça söylenmektedir.
Geri kalmışlığın kabulü ve yenileşmenin gerekliliğinin anlaşılması üzerine hemen bazı uygulamalar yapılmaya başlanmıştır. Özellikle Sultan I.Mahmut, tahta geçtiğinde teknik donanıma sahip bir subay kıtası kurmak fikrine sıcak bakmıştır. Sultan’a bu konuda yardımcı olan iki isim vardır. Sadrazamı Topal Osman Paşa ve Fransız Topçu Subayı Comte De Bonneval. Burada özellikle Fransız Subayı Comte De Bonneval üzerinde duracağız ve biyografisine bir göz atacağız.
Claude-Alexsandre Comte de Bonneval, Fransa’nın Limousin şehrinde 14 Temmuz 1675’te doğmuştur. Önce bir Cizvit okuluna devam etmiş, babası öldükten sonra, akrabası olan Mareşal Tourvill tarafından daha on iki yaşındayken Fransız Donanması’na nefer olarak verilmiş, 1688 tarihinde deniz teğmenliğine terfi etmeyi başarmıştır. Daha sonra Mareşal Tourvill kumandasındaki Fransız filosunda, Dieppe, de la Hogue ve Cadix savaşlarına katılmış, bu savaşlarda gösterdiği kahramanlıklar şöhretinin artmasına sebep olmuştur. Bir şeref meselesinden dolayı Donanma’dan ayrılmış ve 1698’de Karacı olmuştur. 1701’de Piyade Alay Kumandanı olarak Mareşal Catinat’nın maiyetinde İtalya Savaşlarına katılmıştır. 1706’da Fransa Ordusu’ndan ayrılarak, önce Venedik ve daha sonra İtalya’ya sığınmıştır. Fransa’ya karşı savaşmak amacıyla Avusturya Ordusu’na geçmiş ve Prens Eugene’nin idaresi altında bulunan orduda görev almıştır. Provence ve Dauphmu savaşlarında Fransızlara karşı dövüşmüştür. Kuzey İtalya (1709) ve Flandre (1710-12) savaşlarında bulunmuştur. İmparator VI. Charles, başarılarından dolayı kendisini Genelkurmay Heyeti’nde görevlendirmiştir. 5 Ağustos 1716’da Varadin Muharebesinde Avusturya kuvvetlerinden bir kısmının kumandanı olarak Osmanlılara karşı savaşmış ve bu savaş sonrasında rütbesi Mareşalliğe yükseltilmiştir. Fakat daha sonra Prens Eugene ile arası açıldığı için bütün rütbeleri geri alınmış ve beş yıl da hapse mahkum edilmiştir. Affa uğradıktan sonra tekrar Venedik’e geçmiş, burada bir yıl kadar kaldıktan sonra 1729 yılında mülteci olarak Osmanlı Devleti’ne sığınmıştır. Bonneval, Osmanlı’ya iltica ettikten sonra önce Bosna’da, daha sonra da Gümülcine’de ikamet ettirilmiş ve bu süreçte İslamiyet’i kabul ederek, Ahmed ismini almıştır. Bonneval Ahmed, Gümülcine’de iken Sultan I. Mahmut’a mektup yazarak durumunu anlatmış ve Osmanlı Devleti’ne hizmet etme arzusunu bildirmiştir. 1731 yılında Topal Osman Paşa, sadrazam olunca, Batı tarzı ıslahatlar için kendisini İstanbul’a davet etmiştir.
Bundan sonrasında Bonneval Ahmed, Osmanlı Ordusu için Batı tarzı yenilikleri uygulamaya başlamış ve 16 yıl boyunca Osmanlı için görev yapmıştır. Özellikle 1734 yılında uygulamaya koyduğu, Üsküdar’da Topbaşı’nda “Humbarahane” ve “Hendeshane”; Batı teknik ve bilgilerinin ülkeye girişinde bir dönüm noktası olmuştur. Bu “Humbarahane ve Hendeshane”; önce ilk assubay sınıf okulu uygulaması olarak başlamış ve ardından askeri mühendislik yönüne kaymıştır. Humbarahane ve Hendesehane ile Osmanlı’da ve Türkiye’de modernleşmenin ilk nüvesi de atılmıştır.
Humbaracı Ahmed Paşa olarak tarihimize not düşülen bu Fransız Subayı, ilerleyen zaman içinde Beylerbeyi rütbesine haiz oldu. Paşa oldu. Hatta Osmanlı’nın dış siyasetinde bile çok etkili oldu. Nihayetinde, Sadrazam Topal Osman Paşa’nın görevden alınması sebebiyle o da gözden düştü ve 1738 yılında Kastamonu’ya sürüldü. Bir yıl sonra geri döndü. Görevine devam etti. 1747’de İstanbul’da ölen Humbaracı Ahmet Paşa’nın ardından kurmuş olduğu Hendeshane, yeniçerilerin muhalefeti nedeniyle bir süre kapatıldı. Humbaracı Paşa’nın naşı, İstanbul’da Galata Mevlevihanesi Mezarlığı’na defnedildi.
Humbaracı Ahmed Paşa’nın pek sık ülke değiştirdiğini ve hatta kendi ülkesi Fransa’ya karşı savaştığını gördüğünüzde şaşırmış olabilirsiniz. Fakat tarihin bu dönemlerinde bu tip olaylara pek sık rastlanmaktaydı. Bu yüzdendir ki, ilerleyen dönemlerde pek çok yabancı subay Osmanlı Devleti tarafından modernleşme çabaları için sıkça kullanılacaktı.
Humbaracı Ahmed Paşa, bazı özellikleri nedeniyle pek sevilmeyen bir kişiliğe sahiptir. Dilerseniz bunları da şöylece belirtelim:
Humbaracı Ahmed Paşa, Müslümanlığı ve Osmanlılığı kabul etmesine rağmen Türkçe öğrenmemiştir. Ayrıca, evinde bir Fransız gibi giyinmiş, alışkanlıklarından vazgeçmemiştir. Özellikle de ömrünün sonlarına doğru, Fransa’ya geri dönmek için uğraş vermiş, geri dönmeyi çok istemiştir. Sünnet olup olmadığı konusunda da tereddütler vardır. Kendi anılarında sünnet olmaktan kurtulamadığını belirtmektedir ama o dönemde İstanbul’da görüştüğü Casanova’nın hatıratlarında, sünnetle ilgili olarak Şeyhülislam’dan izin istediği belirtilmektedir.
Onunla ilgili en önemli iddia ise Türkiye’de masonlaşmayı başlatan adam olduğu yönündedir.
Ayrıca yine söylememiz gerekir ki, Humbaracı Ahmed Paşa yalnız bir Islahatçı olarak anılmaz. Aynı zamanda özellikle 1734 yılından ölümüne değin Osmanlı ile Avrupa Devletlerinin dış politikalarını da perde arkasından idare eden şahıstır.
Humbaracı Ahmet Paşa tarafından kurulan Humbarahane’de geometri bilen humbaracılar yetiştirmek amacıyla, pratik talimlerin yanı sıra geometri, trigonometri, balistik ve teknik resim gibi teorik dersler de gösterilmiştir. Başlangıçta sırf humbaracıları modern tekniklerle yetiştirmek amacını güden bu askeri eğitim kurumu, zamanla kendini geliştirmiş ve askeri mühendisliğe doğru yol almıştır. Böylece Humbarahane ve Hendeshane, günümüz bilgileri ile değerlendirildiğinde küçük ve orta rütbedeki subayları yetiştiren bir tür assubay sınıf okulu işlevinden yola çıkarak, askeri mühendislik yönüne doğru akmıştır.
1734 yılında eğitime başlayan okul, yeniçeri korkusuyla 1736 yılında tatil edilir. Araştırmacı Mustafa Kaçar’ın anlatımına göre ise 1738’de Humbaracı Ocağı’nın nizamının bozulması ve yoklamada bulunmadıklarından dolayı çok sayıda humbaracının maaşlarının kesilmesiyle, ocakta kargaşa çıkmış ve Bonneval Ahmed Paşa bu yüzden gözden düşmüş, Kastamonu’ya sürgün edilmiştir. Bir yıl sonra tekrar geri dönmüş ve aynı göreve devam etmiştir. Yani Humbarahane ve Hendeshane kesintiye uğramamış ama sönükleşmiştir. Ta ki 1747’de Bonneval Ahmed Paşa’nın ölümüne değin.
1759 yılında Sadrazam Ragıp Paşa tarafından eski öğrencileriyle ve onların çocuklarıyla, okul, yeniden açılır. Bu kez okulun eğitim verdiği yer Haliç-Karaağaç’tır. Okul, III. Selim dönemine kadar eğitimine devam eder fakat eskisi kadar etkin değildir. 1790 yılında III. Selim tarafından okul kışlası büyütülüp genişletilir. 1792’de ise Halıcıoğlu’na bir kışla yaptırır ve Lağımcılar (İstihkamcılar) ile Humbaracıların eğitimini buraya alır. 1795 yılında ise okul lağvedilir ve öğrenciler Mühendishane’ye nakledilir.
Bilimlerin kuramsal olarak öğretildiği, silah ve cihazların ise ameli olarak kullanımının gösterildiği Humbarahane ve Hendeshane ile birlikte, medrese eğitiminden farklı olarak yeni bir eğitim ve yeni bir kurumlaşma ortaya çıkar. Genel amacı askeri teknik eğitim görmüş subaylar yetiştirmek olan bu yeni eğitim anlayışı 1775 yılında yeni meyvesini verir.
29 Nisan 1775 tarihinde (bazılarına göre bu tarih 1776) Tersane-i Amire bünyesinde askeri mühendisliğe yönelik eğitim amacıyla yeni bir Hendeshane kurulur. Bu kurumun başına da yine bir Fransız olan Baron de Tott getirilir. 1776 tarihinde Hendesehane’nin Batı kaynaklarına uygun yeni kuram ve yöntemlerle matematik ve istihkamcılık eğitimi veren bir Osmanlı Eğitim Kurumu olduğunu belirleyen nizamname hazırlanır. Hendesehane, 1781 yılından itibaren Mühendishane olarak anılmaya başlar.1806 yılında “Mühendishâne-i Bahrî-i Hümayun” (İmparatorluk Deniz Mühendishanesi) adını alır.
Bunun öncesinde ise Deniz Harp Okulu’nun kuruluş tarihi başlangıcı olarak kabul edilen 1773 yılı vardır ki, burada söz konusu edilen eğitim, bir nevi gemi kaptanı yetiştiren kurs niteliğindedir ve Kasımpaşa’daki bir kalyonda açılmıştır.
1793 yılında ise Nizam-ı Cedit kapsamında “Mühendishane-i Cedide” adıyla yeni bir mühendishane daha kurulur ve bu mühendishanede Humbaracıların, Lağımcıların ve Topçuların eğitimi verilir. Eğitimler 1794 yılında başlatılır. İlk kurulan Hendesehane ve Humbarahane öğrencileri de 1795 yılında buraya nakil alınır.
1806 yılında Mühendishane-i Cedide adı, “Mühendishâne-i Berrî-i Hümayun” (İmparatorluk Kara Mühendishanesi) olarak değiştirilir. Böylece Humbarahane ve Hendeshane ile çıkılan yolda iki yeni ve özgün mühendishane oluşur: “Mühendishâne-i Berrî-i Hümayun” ve “Mühendishâne-i Bahrî-i Hümayun”!
Mühendishane-i Bahr-i Hümayun, daha sonra 1845 yılında Heybeliada’ya taşınacak ve “Bahriye Mektebi” adını alacaktır.
Türkiye’de batı tarzı ilk üniversitenin açılışı ile ilgili farklı tarihler ve görüşler ileri sürülmektedir. Bu görüşlerden bir tanesi, İstanbul Teknik Üniversitesini ilk kabul ederken, bir diğer görüş ilk üniversitenin Darülfünun (İstanbul Üniversitesi) olduğunu savunur. İstanbul Teknik Üniversitesi’nin ilk olduğunu kabul edenlere göre ilk üniversitemiz; Çeşme yenilgisinden sonra, 1773 yılında kurulan ve kısa bir süre sonra faaliyete geçen Mühendishane-i Berr-i Hümayun ile günümüzdeki İTÜ’nün kökenini oluşturan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun’dur.
Yukarda yazdığımız hususları şöyle bir değerlendirirsek, Hendesehane ve Humbarahane ile başlayan ve günümüz koşullarında “Assubay Sınıf Okulu” eğitimi diyebileceğimiz koşullarda yeşeren eğitim ortamının üniversitelere ve mühendislik eğitimine doğru sıçrama yaptığını görürüz. Bugün tekniker ve operatör düzeyindeki insanlara tepeden bakıp burun kıvıranların bu geçmişi özellikle hatırlamasını ve nerden geldiklerini, yola nasıl çıktıklarını bir tarafa not etmelerini içtenlikle dileriz. Kaldı ki, o günün koşullarında bu mühendishaneler tam olarak birer üniversite değildi. Yine askeri teknik eğitim veriyorlardı ve Meslek Yüksek Okulu ile fakülte arasında bir konumları vardı. Buraya devam edenler askeri personeldi ve genelde küçük ve orta rütbeli zabitlerdi.
Humbara, el bombasına benzer küçük el toplarıydı ve tüfekle atılanı da vardı. O zamanlarda, kılıç ve tüfeğe karşı Avrupa ordularında etkin olarak kullanılıyordu. Önceleri topçu ve cebeci ocaklarının bâzı bölükleri humbaracı idiler. On altıncı asırda ayrı bir ocak hâline getirildiler. İstanbul’daki ulûfeli humbaracılardan başka, taşrada tımarlı humbaracılar vardı. Her ikisinin âmiri İstanbul’daki humbaracıbaşı idi. Kışla ve fabrikaları Üsküdar Ayazma’da idi. Mevcudu 18. Yüzyılın ilk yarısında altı yüz civarında olan ocak; oda denilen ve her biri yüz kişiden meydana gelen altı bölüğe ayrılmıştı. Bunların üçü ulûfeli, üçü de tımarlı idi. Her ulûfeli odaya iki yüz akçe ile bir odabaşı ve doksanar akçe ile iki tane ellibaşı ve elli akçe yevmiye ile üç tane otuzbaşı ve otuzar akçe yevmiye ile on tane onbaşı, vekilharç, çavuş, imam, cerrah, yazıcı, davulcu tâyin edildi. Neferlerin yevmiyesi on sekiz; Alaybaşı denilen humbaracıbaşının yevmiyesi ise üç yüz altmış akçe idi.
Bonneval Ahmed Paşa, Humbaracı Ocağı’nda, emri altında bulunan üç Fransız subay ile birlikte Üsküdar, Doğancılar semtindeki Ayazma Sarayı’nda yeniden inşa edilen bir kışlada (bir imalathane ve bir kışla), hem kuramsal hem de uygulamalı olarak savaş hazırlık eğitimi vermeye başlar. Bu şekilde, teknik donanıma sahip personelin yetişmesinde ilk adım atılır. Çalışmaları biraz ilerleyince de Humbarahane ve Hendesehane adlı askeri okulda, yetenekli ve seçkin gençlerin eğitimine başlar. Projesini daha da ilerletir ve aynı kapsamda askeri mühendislik tanımına girecek eğitimlere de yönelir. Böylece Osmanlı Ordusu’nda ilk defa bir Avrupalı uzman idaresinde oluşturulan bir askeri ekip, Avrupa savaş taktikleri eğitimi ve cihaz tekniği ile mühendisliğini görmeye başlar.
Humbarahane ve Hendesehane; gerek askerî açıdan gerekse idarî yönden Osmanlı askerî teşkilatındaki benzer ocaklardan farklı bir şekilde düzenlenmiştir. Bu ocakta, geometri bilen humbaracılar yetiştirmek amacıyla, pratik talimlerin yanında geometri, trigonometri, balistik ve teknik resim gibi teorik dersler de gösterilmiştir. Ayrıca bilimsel temelli olarak kale ve tabya inşası, top ve humbara tabyalarının yapımı gibi dersler de söz konusudur.
Tarihi kaynaklarda Hendesehane’nin ilk hocasının Yenişehir Müftüsü Hacı Mehmed Efendizade Said Efendi olduğu ve hendese (ölçme tekniği) öğrettiğini belirtmektedir. Mühendislikte kullanılan çeşitli aletler onun sayesinde burada yapıldı ve öğrencilere faydalı oldu. Said Efendi,Humbarahanedeki hendese hocalığı zamanında top atışlarında mesafe ölçmeye yarayan ve Avrupalılar tarafından icad edilmiş bazı aletlerin kullanılması ve özellikleri hakkında; humbaracıların atış sırasında mesafe tayinleri için icad edilmiş bir alet olan ”dürbünlü rubu’ müceyyebi zü’l-kasveyn”in kullanılmasından bahseden Rubu Müceyyeb Zü’l-kasveyn Aleti ve İstimali Risalesi adlı Türkçe bir eseri n de sahibidir.
I.Mahmut devrine denk gelen bu ıslahat hareketleri aslında genel anlamıyla “eski yapının içinde yeni teşkilatlar” şeklinde olmuştur. Yani Batı’daki gibi eski defteri kapatıp geniş anlamıyla büyük çaplı değişiklikler yapılmamış, yenilik eski yapıya yamanmaya çalışılmıştır. Zaten bu durum Yeniçeriliğin kaldırılışına kadar böylece devam etmiştir. Humbaracı Ahmed Paşa “Artık cesaret ve kahramanlığın bu çağda yetmediğini, çağdaş askerlik mesleğinde teknik bilginin, disiplin ve eğitimin, asker maaşlarının düzenli ödenmesinin önemli olduğunu, bu esasların ise Osmanlı ordusunda olmadığı” fikrinden hareketle, daha önce görev yaptığı Fransa ve Avusturya ordularında olduğu gibi reformlar planlamıştır. Özellikle aylıkların ve emekli maaşlarının verilmesinde düzen sağlanmasını ve böylece askerliğin gerçek anlamda bir meslek haline gelmesini istemiştir. Yeniçeri birliklerinde de bir takım düzenlemeler yapmaya çalışmıştı. Fakat yeniden düzenlediği birliklerin başına kendi ekibinden yabancı subayları getirmesi rahatsız edici bulunmuştu. Bu yüzden de genelde vaktini Topçu birliklerine ayırdı ve yeniliklerine orada devam etti. Hendesehane ve Hummbarahane ile birlikte Top dökümhanesi, Baruthane ve Tüfek Fabrikası da kurmayı başardı.
Yaptığı yenileşme çalışmaları sürecinde Türk askerini tanıma fırsatını da bulan Humbaracı Ahmed Paşa, Türk askerinin üstün nitelikleri ile farklı olduğunu görmüş, eğitimler sonrasında oluşturduğu birliğinin Fransız ve Almanların gıpta edecekleri düzeye çıktığını vurgulamıştır. İşte bundan sonradır ki şöyle bir söz etme gereği duymuştur:
“Mahir bir general, bu askerlerle dünyayı bir baştan bir başa katedebilir!”
İlerleyen dönemlerde yapılan çalışmalarda da (özellikle Baron de Tott) hem assubay eğitimlerini hem de mühendislik eğitimlerini çağrıştıran okullaşmalar ve ıslahatlar söz konusudur. Osmanlı’nın son dönemleri hala keşfedilmeyi bekleyen pek çok sır ve detaylarla doludur. Dönem, gerek savaşların çokluğundan gerekse pek çok ıslahatın kısa dönemlere sığdırılmaya çalışılmasından dolayı karmaşık bir yapıdadır.
Serçavuşu Selim, Humbaracı Ocağı’nda 240 Akçe yevmiye ile çalışan ve aynı zamanda harp sanayi fennini ve ilmini öğreten muallim sıfatına yani “Muallim-i İlm ve Fenn-i Sanayi-i Ateşbazı” ünvanına sahiptir. Muhtemelen Fransız asıllı olduğu düşünülen Mühendis Selim’in “Cenk Mimarbaşılık” ünvanı da söz konusudur. Mühendis Selim, 1735 yılında Humbaracı Ahmed Paşa’nın maiyetinde Ulufeli Humbaracılar Kışlası Birinci Odası’na Başçavuş olarak tayin edilmiş ve küçük yaşından itibaren harp sanatı ve mühendisliği eğitimi görmüştür. Serçavuşu ve Mühendis Selim; 1738 yılında kendisine “Cenk Mimarbaşılık” beratı ihsanı için vermiş olduğu istidasında “gerek müceddeden hendese üzere kale inşası, gerek hendese üzere meteris aldırıp top ve humbara tabyaları tertip etmek ve sair cenk mimarlığına müteallik olan ressamlık hususlarına dahi mahareti olduğunu” belirtmiştir. Beyanından ve eldeki kayıtlardan, Avrupa’da da konusunda eğitim aldığı anlaşılan Serçavuş Selim’in 1740 senesinde ulufesinin kesildiği, 1741 yılında ise Belgrat taraflarına görevli olarak gönderildiği anlaşılmaktadır. Hayat öyküsü hakkında pek fazla şey bilmediğimiz Serçavuş ve Mühendis Selim’in 1735-1741 yılları arasında Humbarahane’de eğitim faaliyetlerinde bizzat bulunduğunu ve Osmanlı Ordusu’nda Avrupa askeri tekniklerinin eğitim ve öğretiminde rol aldığını söyleyebiliriz.
Hepimiz az çok biliriz ki, Osmanlı’da askeri yapılanma ve terfi şartları bugünkünden çok farklı durumdaydı. Askeri okullar açılana değin belirli bir sınıflandırma yoktu. Anlattığımız bu dönemde de ayrıca subay yetiştiren bir okul bulunmuyordu. Ocakta ve savaşlarda istidâd ve kabiliyetli kimseler gösterdikleri başarılara göre yükselmek suretiyle yayabaşı, bölükbaşı, baş karakollukçu, baştüfekçi, tüfenkcibaşı, avcıbaşı, tâlimhânecibaşı, zenberekçibaşı, baş bölükbaşı, peykbaşı, asesbaşı, başyayabaşı, muhzırbaşı, başçavuş, başhaseki, solakbaşı, zağarcıbaşı, samsoncu başı, turnacı başı, yeniçeri kâtibi, sekbanbaşı ve nihayet yeniçeri ağası olurlardı. Bugünkü generale kadar rütbe karşılıkları olan bu görevlerde bulunanlar, ancak başarıları karşılığında yükselebilirlerdi. Yeniçeri ağası ise pâdişâh tarafından seçilirdi. Âmiri sadrâzamdı. Sadrâzamla yeniçeri ağası arasında başka bir kumanda kademesi yoktu.
Dolayısıyla bugünden bakıp o günkü şart ve koşullarda kimlerin assubay kategorisinde değerlendirileceğini belirlemek çok zordur. Her çağ kendi değer ve dinamikleri ile değerlendirilebilir. Bu yüzden de benim gibi amatör olarak tarihle ilgilenen ve profesyonel tarihçilerin yaptıkları çalışmalardan derlemeler yaparak ve yorumlar üreterek çalışan birisinin böyle bir saptamada bulunabilmesi tarihi zorlamak olur. Sizler zaten bilmektesiniz ki, Osmanlı tarihine ait pek çok resmin altında açıklayıcı veya tamamlayıcı bilgiler yer alır. Örneğin o dönemin gayet düzgün bir kıyafetle ve hatta kılıçla donatılmış başçavuş’unun resim altında hemen şöyle bir ibare yer alır: “Başçavuş (Subay)”! Yani hemen sorgusuz sualsiz, tarihçilere ve bilimselliğe dayanmaksızın tek yönlü olarak tarih biçimlendirilmiş ve sükseli kuvvetlerin forsu zedelenmekten kurtarılmıştır.
İstanbul Üniversitesi ile İstanbul Teknik Üniversitesi arasında tatlı bir rekabet vardır. İkisi de Batılı anlamda ilk üniversite olduklarını tarihe not düşerler. İstanbul Üniversitesi, kendi tarihinin başlangıcı olarak İstanbul’un fetih tarihini alır ve hatta biraz daha ileriye gider ve Osmanlı ile Bizans tarihinin birlikte incelenebileceği görüşünü savunanların desteğiyle, kuruluş yılını Bizans dönemi olan 1 Mart 1321 yılına değin götürür. İstanbul Teknik Üniversitesi ise daha alçakgönüllüdür ve tarihinin başlangıç noktası olarak, Deniz Harp Okulu ile aynı kuruluş tarihini paylaşır. Yani bir kalyonda başlatılan ve aksakallı ihtiyar kaptanların da katıldığı bir Kaptanlık Kursunu! Fakat İTÜ’nün tarihi hakkında yazılan makaleleri okuduğunuzda, aslında başlangıcın bu makalede anlattığımız Humbarahane ve Hendesehane’ye değin uzadığını mutlaka yazarlar. Nedense, bu Hendesehane ve Humbarahane’yi farklı şekilde yorumlamayı seçerler. Askeri mühendisliğin başlangıcı saymayı yeğlerler ve bu şekilde onlar da fiyakalı tarihlerinin geçmişinde “assubay sınıf okulu” türü bir teknik eğitim yuvasının olduğunu görmezlikten gelirler.
Oysa Türk Silahlı Kuvvetleri’nin bünyesinde bulunan Topçu ve Füze Okulu, başlangıç tarihini, 1734 yılında kurulan Humbarahane ve Hendesehane’ye dayandırarak, foyaları meydana çıkarır. Daha da önemlisi, bir tarihçinin tarihe düştüğü not apaçık gerçeği ortaya koyar:
“1730 İhtilali’nin sarsıntılarını atlatan devlet, faydalanmaktan artık bir çekinme duymadığı yabancı danışmanların da yardımıyla Topçu Sınıfı’nın teknik bilgi ile yetişmiş Astsubay kadrosu için, 27.12.1734’de, Üsküdar’da, Toptaşı’nda ‘Hendesehane’ adı altında bir okul açmıştır ki bu müessese memleketimizde asker ve sivil mühendis okullarının çekirdeğini ve müsbet bilimler öğreten ilk meslek eğitim kurumumuzu teşkil etmektedir.”
Kim söylüyor diye merak ettiyseniz hemen belirteyim: Tarih Araştırmacısı ve bir eğitim savaşçısı olan merhum Faik Reşit Unat. İsmi Cumhuriyetin eğitim tarihine altın harflerle yazılmış bir bilim insanı olan Faik Reşit Unat.
Kaderin cilvesine bakın ki Faik Hocamız bir Topçu Albayı’nın oğludur. Gerçek bir aydın olmanın sorumluluğu ile kimsenin söyleyemediğini söylemiş ve tarihe notunu açıkça düşmüştür. Yine belirtmemiz gerekir ki sevgili Hocamızın Harp Okullarının kuruluş tarihini belirleme çalışmaları da söz konusudur. Kim bilir, belki de burada gerçekleri söylemiştir ama çok bilen ulema kısmı tarihini yine işine geldiği gibi okumuştur.
Bugün değerli çalışmalarıyla eğitim camiasında adı hep zikredilen, tarihçi yönüyle hep saygıyla yad edilen bu değerli bilim insanının adı; isminin verildiği okullarda yaşatılmaktadır. Oysa onun için söylenecek sözü, vakt-ı zamanında eğitimci Rauf İnan söylemiştir bile:
“Bilim ve Kültür onda üzerine giydiği güzel bir elbise değil, karakterinde ve kişiliğinde her zaman açılan bir aydınlıktı!”
Ben de 1964 yılında hakkın rahmetine kavuşmuş olan bu istisna bilim adamının bu naçizane pasını alıyor ve süslü adamların süslü tarihine golümü atıyorum. Artık, tarihi kahramanlıklarla ve destanlarla dolu Türk Assubaylarının kronolojisine işleyeceğim eşsiz bir bilgiye daha sahibim!
Aydın Kulak
Sn. GÜRPINAR
Her ne kadar bazı arkadaşlarımız yaptığımız salon toplantılarıyla HAKLARIMIZI alamayız diyorlar ve bu toplantılar yerine MEYDANLARA inelim serzenişlerinin haklı yönü varsa da ASSUBAY camiasına yapılan AYIRIM ve HAKSIZLIKLARI gündemde tutmak, mensuplarımızın ve halkımızın bilgi sahibi olması ve katılımları arttırması açısından da ben yararlı buluyorum. Ama eğer İKTİDAR ve GENKUR hala HAKLARIMIZ konusunda DUYARSIZLIĞINI sürdürüp OYALAMA KANDIRMA ALDATMA yoluna devam ederse de bu defa çok iyi bir ORGANİZASYONLA ANKARA’da yüz binleri bir araya getirecek EYLEMİN gerçekleştirilmesi gerektiğine inanıyorum.
Çok istememe rağmen ben SAMSUN toplantısına EDİRNE’ye gitmem gerektiğinden katılamayacağım. Emeği geçen destek verip katkıda bulunan ve toplantıya katılacak tüm mensuplarımıza saygılar sunuyor HAKSIZLIKLARIN karşısında DİK ve ONURLARIYLA DURMALARINI,HAKLARINI almak için verdikleri mücadeleden dolayı onları takdir ve tebrik ediyorum. Kahve köşelerinde oturup SORUNLARA duyarsız olanların da kulaklarını çınlatarak DAVAMIZA sahip çıkmalarını öneriyorum.Saygılarımla.
Bu toplantılara ve haklarımızla ilgili kampanyalara inanmış onurlu haksızlığı kabul etmeyen belli arkadaşlar katılıyorlar. Hazırlanmış mail kampanyasına adını yazıp gönder tuşuna basmayanlar ahkam kesmeye devam edecektir. Aynı şehirde toplantıya katılmayıp ne oldu zam varmış mı diye soranlar yine katılmazlar, bu iş yine gerçek assubay sevdalılarına düşüyor şimdiden o yürekli meslektaşlarıma teşekkür ederim.